Teselsül ne anlama gelir?
Teselsül kavramı, İslam felsefesi ve teoloji alanında sıklıkla ele alınan bir kavramdır. Kelime kökeni itibariyle Arapça "selsele" kökünden türemiş olup, "bir şeyin parçalarını zincir gibi birbirine eklemek" anlamına gelir. Teselsül, "kesintisiz ve sonsuz bir şekilde ardı ardına devam eden olaylar dizisi" anlamında kullanılır ve genellikle metafizik, kozmoloji ve varlık felsefesi bağlamında tartışılır.
Teselsülün muhal olduğuna dair bazı misaller takdim edelim:
On-on beş vagonlu bir tren düşününüz. Bu vagonlardan her birisini bir önceki vagon çeker. Ve nihayet iş lokomotife dayandığında artık "Lokomotifi kim çekiyor?" diye bir soru sorulamaz. Zira, çekip fakat çekilmeyen bir lokomotif olmazsa bu nizam bozulur ve hareket meydana gelmez.
1. Teselsülün Anlamı
Sözlük Anlamı: "Teselsül" kelimesi, bir şeyin parçalarını birbirine zincirleme şekilde eklemek anlamına gelir. Bu kelime, kesintisiz ve sürekli bir ardıllık ifade eder.
Felsefi Anlamı: Felsefede ve özellikle İslam teolojisinde, teselsül kavramı, sonsuz bir nedensellik zincirini ifade eder. Bu, olayların ya da nedenlerin sonsuza kadar geri gitmesi durumudur.
2. Teselsülün Mantıksal Sorunu
Sonsuz Geri Gitme Sorunu: Teselsülün en temel sorunu, bir olayın nedenini açıklamak için sürekli olarak geriye gitmek gerektiğinde ortaya çıkar. Eğer her nedenin bir nedeni varsa ve bu nedenler sonsuza kadar geriye gidiyorsa, bu zincirin bir başlangıcı olmayacağı anlamına gelir. Bu da mantıksal bir çelişki oluşturur, çünkü bir başlangıç noktası olmadan bir olayın varlığı mümkün değildir.
İlk Nedenin Gerekliliği: Bu sebeple, filozoflar ve teologlar, sonsuz bir geriye gitmenin mümkün olmadığını ve bir "ilk nedenin" var olması gerektiğini savunurlar. Bu ilk neden, kendisi başka bir neden tarafından belirlenmeyen, varlığı zorunlu olan bir neden olarak tanımlanır.
3. Teselsülün Mantık ve Metafizikteki Yeri
Lokomotif Örneği*: Teselsülü anlamak için kullanılan klasik örneklerden biri, bir trenin vagonlarıyla ilgilidir. Bir trenin vagonlarının her biri bir önceki vagon tarafından çekiliyor gibi görünebilir. Ancak bu dizinin sonunda bir lokomotif vardır. Lokomotif, vagonları çeken, fakat kendisi çekilmeyen bir güçtür. Eğer lokomotifi çeken başka bir şey aranırsa ve bu sonsuza kadar devam ederse, tren hareket edemez. Burada lokomotif, ilk nedenin bir metaforu olarak kullanılır.
Zincirleme Nedensellik Problemi: Teselsül kavramı, bir olayın nedeninin başka bir olay olmasını ve bunun sonsuza kadar devam etmesini gerektirir. Ancak, mantık ve metafizik açısından bu durum kabul edilemez olarak görülür. Çünkü sonsuz bir zincirleme, sonuca ulaşmayı imkânsız hale getirir.
4. Teselsülün İslam Düşüncesindeki Yeri
Kelamda Teselsül: İslam felsefesinde, özellikle kelamcılar, teselsülün muhal (imkânsız) olduğunu savunmuşlardır. Allah’ın ilk neden olarak kabul edilmesi, teselsül sorununu çözmek için ortaya atılmıştır. Allah, kendisinden önce başka bir nedene ihtiyaç duymayan ve her şeyin yaratıcısı olan varlık olarak tanımlanır.
Varlığın İlk Sebebi: İslam düşüncesinde Allah, varlığın ve evrenin ilk sebebi olarak görülür. Sonsuz bir nedensellik zinciri yerine, Allah’ın yaratıcı gücüyle varlık bulmuş bir evren fikri benimsenmiştir.
5. Teselsülün İmkânsızlığına Örnekler
Tren ve Lokomotif: Yukarıda bahsedilen tren örneğinde, her vagon bir diğerini çekerken, lokomotif bu zincirin ilk halkasıdır. Eğer lokomotifin kendisini çeken başka bir şey aranırsa, sonsuz bir zincir elde edilir ve trenin hareket etmesi mümkün olmaz. Bu örnek, teselsülün neden mantıksal olarak imkânsız olduğunu açıklar.
Zincirleme Halkalar: Bir zincir düşünelim. Bu zincirin her halkası, bir önceki halka tarafından tutulur. Eğer bu halkaların hiçbir başlangıcı yoksa, yani ilk halka yoksa, zincirin tamamı var olamaz. Dolayısıyla, ilk halka olmadan zincir mevcut olamaz.
6. Teselsülün İmkânsızlığı ve İbn Sina
İbn Sina’nın Argümanı: İslam filozoflarından İbn Sina, teselsülün imkânsız olduğunu savunarak, varlıklar arasında bir ilk nedenin olması gerektiğini vurgulamıştır. Bu ilk neden, Allah’tır ve tüm varlıkların kaynağıdır.
Zorunlu Varlık: İbn Sina’ya göre, her şeyin nedeni olan bir zorunlu varlık olmalıdır. Bu zorunlu varlık, başka bir nedene ihtiyaç duymayan ve varlığı zorunlu olan bir varlıktır.
7. Modern Düşüncedeki Yeri
Bilim ve Felsefe: Günümüzde de teselsül kavramı, bilim ve felsefe tartışmalarında yer bulmaktadır. Evrenin başlangıcı ve nedensellik sorunları, modern kozmolojide de ele alınan konular arasındadır.
Büyük Patlama ve Teselsül: Bilim insanları, evrenin başlangıcını açıklarken teselsül kavramından kaçınarak "Büyük Patlama" teorisini ortaya atmışlardır. Bu teori, evrenin bir başlangıç noktasına sahip olduğunu savunur.
8. Teselsül ve Tevhid İnancı
Tevhid Bağlamında Teselsül: İslam'da tevhid (Allah'ın birliği) inancı, teselsülün imkânsızlığını daha da pekiştirir. Allah, her şeyin yaratıcısıdır ve O’ndan önce bir varlık, sebep ya da neden aranmaz. Tevhid inancı, Allah'ın tek ve mutlak yaratıcılığını kabul etmeyi gerektirir.
Bu şekilde, teselsül kavramı hem mantık hem de metafizik açısından ele alınmış, İslam düşüncesinde bu kavramın yeri ve önemi detaylandırılmıştır. Teselsülün imkânsızlığı, evrenin bir başlangıç noktasına ve ilk nedene sahip olması gerektiğini vurgular.